-کلیات اسطوره شناسی.

 

هر سرزمین وقومی وفرهنگی، تاریخ خودرا دارد. این تاریخ بجز اینکه به دوره پیشا تاریخی وتاریخی تقسیم میشود، خود نیز تقسیماتی دارد.

 

الف-تاریخ واقعی

ب-تاریخ روایی

ج-تاریخ اساطیری.

 

الف-تاریخ واقعی یا رءالیسم تاریخی بر مبنای داده ها وآگاهی ثبت شده و مستند است.

 

ب-تاریخ روایی در کنار تاریخ واقعی، شامل روایتهای مربوط به اشخاص ومسایل تاریخی است.

 

ج-تاریخ اساطیری، تاریخی است برمبنای باورهای اقوام که در آن اسطوره ها نقش عمده دارند.

 

-واژه اسطوره.

 

اسطوره کلمه معرب است از واژه یونانی هسیتوریاhistoriya به معنی جستجو، آگاهی، داستان، گرفته شده است. برای بیان مفهوم اسطوره درزبانهای اروپایی از بازمانده واژه یونانی، میتوس، به معنی شرح، خبر، قصه استفاده شده است.

 

-تعریف اسطوره.

 

درفهم عامه در برخی از فرهنگها، اسطوره به معنای خیالی وغیر واقعی است وجنبه افسانه ای دارد گفته میشود. اسطوره زاده قوه تخیل جمعی ورویای گروهی یک ملت در ضمیر تاریخی آنان است.

 

اما از نظر کلاسیک شاید بتوان اسطوره را چنین تعریف کرد:

 

اسطوره داستان وسرگذشتی ” مینوی” است. در اسطوره وقایع دوران اولیه نقل میشود.”

 

شخصیتهای اسطوره ای را موجودات مافوق طبیعی تشکیل میدهند. وهمواره هاله ای از تقدس، قهرمانان مثبت را فرا میگیرد. اما آنچه در این روایتهای اسطوره ای مهم است، صحت تاریخی آنها نیست، بلکه مفهومی است که شرح این داستانها برای باورمندان آنها در بردارد. همانطور که اسطوره جلوه ای تاریخی میابد، تاریخ نیز میتواند به اسطوره تبدیل شود واسطوره های نیمه تاریخی بوجود آید.

 

اسطوره های تاریخی

عبارتند از :”

 

تحول وتکامل حوادث ابتدایی وشرح کارهای فوق العاده که بدست مردمانی زورمند ونام آور انجام گرفته واندک اندک این رخدادها شاخ وبرگ یافته اند.

 

 

*-چرایی وجود اسطوره درزندگانی اقوام وملتها.

 

اسطوره اصولا واکنشی از ناتوانی انسان در مقابل درماندگی وضعف او در برآوردن آرزوها وترس او از حوادث غیر مترقبه است. خدایان عصر خدایان در تمدنهای کهن به این ترتیب خلق میشوند وسپس به شهریاران وگاهی به عکس از شخصیتهای تاریخی وقهرمانان ملی موجودی اسطوره ای شکل میگیرد.

 

از سوی دیگر، اسطوره، تجسم احساسات، آدمیان است وبه گونه ای ناخودآگاه برای تقلیل گرفتاریها، یا اعتراض به اموری که برای ایشان نامطلوب وغیر عادلانه است وچون آنها را تکرار میکنند، آرامشی به آنها دست میدهد.

 

 

*-فواید اسطوره شناسی.

 

دانش اساطیر در شناسایی، تاریخ تمدن، روشن ساختن گوشه های تاریک ساختهای اجتماعی واقتصادی وفرهنگی کهن وآگاهی از باور ونوع نگرش مردمان دوران باستان بسیار اهمیت دارد.

 

 

*-منابع اساطیری ایران زمین.

 

برای دست یابی به اسطوره های ایران زمین نخست باید منابع آنرا شناخت. این منابع را میتوان بصورت ذیل دسته بندی کرد.

 

الف – منابع هندی. به دلیل فرهنگ مشترکی که ازدوران مهاجرت اقوام آریایی به هند میان هند وایران وجود داشته است خود شامل این منابع است.

 

-وداها. قدیمی ترین اثر هندی بزبان سانسکریت است ودارای ۴ کتاب است از آن جمله:

 

-ریگ ودا، یا قدیمی ترین بخش ودا که آنرا همردیف گاهان یا گاتای آشور زرتشت دانسته اند. این کتاب مجموعه ای افزون بر هزار سرود است که سالیانی طولانی بصورت شفاهی وسینه به سینه نقل شده است وآنگاه بصورت مکتوب درآمده است.

 

-یاجور ودا. بیشتر کلام منثور است ودعاهایی را که در ریگ ودا آمده است تکمیل میکند.

 

-سامه ودا:سرودهایی است که برهمنان هنگام قربانی ونیایش میخواندند. دقیقا مانند شتینهای عیلامی که به هنگام مراسم دینی وقربانی کردن در چغازنبیل میخواندند.

 

-اثروه ودا: مشتمل بر افسونها ووردهای مربوط به سحر جادوگری در دوران باستانی هند است.

 

-اوپانیشادها، که مجموعه جدیدتر، از ادبیات ودایی شامل دعاهاو رسایل فلسفی وعرفانی است.

 

-مهابهاراتا : مربوط به خدایان دوران متاخرتر است.

 

-پورانا، این کتاب، داستانهای باستانی را دربردارد. (نگاه کنید به شایگان، داریوش، درباب هندشناسی، ص ۴۹)

 

 

ب-منابع اوستایی اسطوره شناسی ایران.

 

کتاب اوستاکه زبان آن جزء زبانهای دوره باستانی ایران است مدتها سینه به سینه نقل شده است. دردوره ساسانی با تکیه بر آگاهیهای موبدان وبا خط پهلوی تدوین یافته است. اوستای ساسانی ۲۱ نسک یا کتاب است.

 

اوستای دوره ساسانی شامل ۵ کتاب است.

 

-یسنا، مشتمل بر سرودها ودعاهای دینی است. گاتای زرتشت باستانی ترین بخش اوستاست.

 

-ویسپرد: مجموعه ای از ملحقات یسنا.

 

-یشتها: مشتمل بر سرودهایی خطاب به خدایان باستانی است وحدود ۲۱ یشت است.

 

-وندیداد: در اصل کتابی است مربوط به آیین عملی زندگی در آیین. رتشتی. مطالب اساطیری در آن هم هست.

 

 

ج-منابع مانوی.

 

منابع مانوی شامل نوشته های خود مانی وپیروان اوست. اسطوره های متعلق به سه دوره آفرینش از دیدگاه مانویان ونیز خدایان ودیوان مانوی در این نوشته ها آمده است. کهن ترین آثار مانوی در سده سوم وچهارم ق تدوین یافته است.

 

 

د-منابع پهلوی:

 

تدوین وتالیف اغلب این منابع در حدود قرن ۳ ق/۹م انجام یافته است، ولی سنت آنها متعلق به دوره ساسانی است که شامل این منابع است:

 

-دینکرد که در اصل مشتمل بر نه کتاب بوده است. این کتابها منابع ارزنده ای برای شناخت اسطوره های ایرانی است.

 

-بندهشن: به معنای آغاز آفرینش اصلی است وروایت آفرینش تاریخ اساطیری وواقعی ایران را از دوره پیشدادی تا سقوط ساسانی در بردارد.

 

-گزیده های زاد سپرم:

در باره آفرینش و ظهور زرتشت و رستاخیز پایان جهان است.

 

 

-روایت پهلوی: شرحی از آداب ورسوم وآیینهای ملی ودینی است. دادستان مینوی خرد، زند وهومن، یادگار جاماسبی، شهرستانهای ایران، کارنامک اردشیر بابکان ، بزبان پهلوی است.

 

 

*-منابع عربی وفارسی اسطوره های ایرانی.

 

منابع عربی وتاریخهای نوشته شده بزبان عربی در سده های نخستین اسلامی، ونوشته هایی که از این دوران بزبان فارسی موجود است وهمگی بر اساس خدای نامکها تدوین یافته است.

 

برخی از منابع عربی عبارت است از :

 

تاریخ الرسل والملوک محمد بن جریر طبری یا همان تاریخ طبری، تاریخ ابوالفضل بلعمی وزیر فرهیخته ودانشور دوره سامانیان که در سال ۳۵۲ق تاریخ طبری را برای اولین بار بفارسی برگرداند. مروج الذهب مسعودی مورخ عینیت گرای قرن ۴ ق، سنی الملوک الارض والانبیاء از حمزه اصفهانی، تاریخ یعقوبی،غرر اخبار الملوک فرس از ابومنصور ثعالبی.

 

 

-شاهنامه فردوسی: منبع مهم واصلی روایتهای اساطیری وحماسی ایران زمین بزبان فارسی است که بر اساس خدای نامه ها سروده شده است. توضیح آنکه حکیم توس بر اساس تحقیقات محققان در سال ۳۲۹ ق یا۳۳۰ق متولد ودر سال ۴۱۰ ق در سن ۸۰ سالگی درگذشته است.

 

کنون عمر نزدیک هشتاد شد/امیدم به یکباره بر باد شد

 

حکیم دانشور توس شاهنامه را بایست از سالهای ۳۵۰ ق تا ۳۸۰ق سروده باشد. باذکر این نکته مهم که فردوسی تاریخ اسطوره ای ایران را بصورت حماسی وقهرمانی تدوین نمود. شیخ اشراق، شهاب الدین سهروردی با عزل نظر شاهنامه حماسه فردوسی را به حماسه عرفانی تبدیل نمود. شیخ اشراق متولد سال ۵۴۰ق وکشته شده درحلب به سال ۵۷۹ ق به فرمان صلاح الدین ایویی وبدست پسرش الملک الظاهر بر اساس فتوا وشکواییه ای که علمای حلب به صلاح الدین ایوبی نوشته بودند، او فرمان قتل وی را صادرو الملک الظاهر علیرغم میل باطنی شیخ اشراق را درسال ۵۷۹ق در زندانی در حلب به قتل رساند.

 

-متون فارسی زرتشتی نیز از منابع مهم شناخت اساطیر ایران بشمار میآید.

 

-نگاره های بازمانده از دوران هخامنشی، اشکانی، ساسانی، بر روی دیواره ها، مهرها، سکه ها، ظروف، تصاویری از خدایان وقهرمانان گذشته را منعکس میکند.

 

*-نوشته های تاریخنگاران غیر ایرانی، مانند هردوت، کتزیاس، پلوتارک، گزنفون در کورو پدیا یا تربیت کوروش بزرگ، با این توضیح که خود گزنفون شاگرد ارسطو بوده است. تاسیدید وهم چنین منابع ارمنی مانند موسی خورنی، ومنابع سریانی نیز در تدوین اسطوره های ایرانی مفید است.

 

-پی نوشت:

تاریخ جامع ایران، ج ۲، بخش تاریخ اساطیری ایران، مقاله دکتر ژاله آموزگار، صص ۶۷۷-۶۶۹